Z okazji Święta 3 Maja, nasuwają się refleksje, dlaczego jest to rocznica tak ważna. Pomimo, iż konstytucję z 1791 roku omawia się wielokrotnie (w szkole, w środkach masowego przekazu) to wciąż nie doceniamy rangi jej uchwalenia. Tymczasem konstytucja była prawdziwą rewolucją prawną i aktem niepodległości I Rzeczypospolitej.

W opinii społecznej na ogół panuje błędne przekonanie, że I Rzeczpospolita utraciła niepodległość w 1794 roku, po przegranym Powstaniu Kościuszkowskim. Jest to opinia całkowicie błędna. Niepodległość została przekreślona dokładnie 1 lutego 1717 roku, kiedy pod dyktando Rosji obradował w Warszawie sejm, zwany sejmem niemym (nikogo nie dopuszczono do głosu oprócz marszałka sejmu). Od 1717 roku Polska i Litwa stały się rosyjskim protektoratem. W 1772 roku caryca Katarzyna II podzieliła cześć tego protektoratu między siebie - oraz Austrię i Prusy. Pierwszy rozbiór był koronnym dowodem całkowitej utraty suwerenności przez państwo polsko- litewskie.

W tej sytuacji uchwalenie Konstytucji 3 Maja było aktem niepodległości. A to, co wydarzyło się w latach 1792-1794 stało się nieuchronną walką o niepodległość, przywróconą w 1791 roku! Chodzi tu kolejno o wojnę polsko – rosyjską w 1792 roku oraz kościuszkowską insurekcję. Sytuacja Rzeczypospolitej do złudzenia przypominała Amerykę Północną z 1776 roku, kiedy wybuchła wojna amerykańsko – brytyjska o wolność USA. Zdawano sobie z tego doskonale sprawę. 7 maja 1791 roku polski sejm wydał uniwersał, w którym ogłosił uchwalenie konstytucji i stwierdził, że jesteśmy teraz krajem wolnym i niepodległym. Rewolucyjność Ustawy Majowej polegała także i na tym, że użyto w niej po raz pierwszy nazwy: Rzeczpospolita Polska. Zniesiono odrębność terytorialną Polski i Litwy.

Kto był autorem Konstytucji 3 Maja? Król Stanisław August Poniatowski! Z zupełnie niezrozumiałych powodów wiedzą o tym tylko zawodowi historycy, ale nie opinia publiczna. Stanisław August jest przedstawiany jako władca nieudolny, uzależniony politycznie od Rosji. Nic bardziej błędnego. Biorąc pod uwagę fatalne uwarunkowania międzynarodowe, ostatni monarcha I Rzeczypospolitej zrobił chyba wszystko, co mógł dla ratowania państwa. A niekorzystną sytuację międzynarodową sprowokował nie on, tylko August II Wettin, który wydał kraj na pastwę obcych wojsk w okresie wojny Rosji ze Szwecją na początku XVIII wieku.

4 grudnia 1790 roku Stanisław August Poniatowski formalnie, ale z zachowaniem ścisłej tajemnicy, przejął inicjatywę w pracach nad konstytucją. Ustawa zasadnicza w ówczesnych warunkach była zamachem stanu, dlatego też nie można było działać jawnie.

Rozwiązania prawne Konstytucji 3 Maja opracował król i jego doradcy, natomiast ostateczne sformułowanie tekstu to dzieło Hugo Kołłątaja. Zasady ustroju państwa zostały określone wręcz genialnie. Była to nasza najlepsza konstytucja w historii, biorąc pod uwagę ówczesną epokę. Ustawa Majowa wynikała głównie z polskich tradycji ustrojowych. Owszem, wzorowano się na konstytucji amerykańskiej, ale te wzory wykorzystano w sposób nowatorski.

Geniusz rozwiązań konstytucyjnych polegał na tym, że przywrócono zasady ustroju politycznego Polski z czasów Kazimierza Wielkiego, dostosowując je ściśle do wymogów współczesności, czyli okresu Oświecenia. W epoce Kazimierza Wielkiego (1333-1370) król sprawował władzę wykonawczą stojąc na czele Rady Królewskiej, złożonej z najwyższych dostojników państwa. W praktyce Rada Królewska była rządem. Również w XIV wieku- do roku 1370, istniała w Polsce monarchia dziedziczna. Po 1370 roku zmieniono monarchię na obieralną, czyli elekcyjną (początkowo wyboru dokonywano w ramach jednej dynastii- Jagiellonów). W XV wieku Rada Królewska stała się Senatem i weszła w skład parlamentu.

W 1791 roku król stanął na czele rządu, zwanego Strażą Praw. Jednocześnie ustalono, że po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego monarcha będzie dziedziczna. A zatem przywrócono zasady polityczne, które pod innymi nazwami istniały przed 1370 rokiem. Tyle- że ustrój państwa przyjął teraz formy nowoczesne.

Jako szef gabinetu ministrów, król posiadał podobne uprawnienia, jak prezydent USA. Monarcha był głową państwa i kierował polityką wewnętrzną oraz zagraniczną poprzez odpowiednie ministerstwa. Rząd odpowiadał konstytucyjnie przed sejmem za swoje czyny. Odpowiedzialność rządu przed parlamentem wprowadzono po raz pierwszy na świecie, właśnie w Konstytucji III Maja.

Ustawa z 1791 roku wprowadzała formalnie monarchię konstytucyjną, a w praktyce- prezydencki system rządów. Rolę prezydenta odgrywał król. Można zaryzykować twierdzenie, że rozwiązanie tego typu sprawdziłoby się nawet w Polsce współczesnej. Nikt nie myśli rzecz jasna o przywróceniu monarchii w naszym kraju. Jest to utopia. Ale postawienie prezydenta na czele rządu i wyposażenie go w szerokie kompetencje, jest bez wątpienia rozwiązaniem demokratycznym.