W tym roku mija 170 rocznica otwarcia pierwszej linii kolejowej na Śląsku i na ziemiach polskich. Linię tę wybudowały władze pruskie, do których w tamtym okresie należał Śląsk. W 1842 roku uruchomiono pociągi na 27 kilometrowym, początkowo jednotorowym odcinku Wrocław-Oława. Był to najstarszy fragment pruskiej Kolei Górnośląskiej. Kolej Górnośląska powstała w latach 1842-1846 jako spółka prywatna. W 1843 roku tor kolejowy doprowadzono do Opola, natomiast w 1846 roku osiągnięto stację docelową: Mysłowice. Tym samym Kolej Górnośląska połączyła Wrocław z Mysłowicami przez Opole, Kędzierzyn (obecnie Kędzierzyn-Koźle), Gliwice i Katowice. Trasa ma 196-200 kilometrów długości (dane są rozbieżne, co wynika z wielokrotnej przebudowy torów i dworców kolejowych).

Na północny wschód od stacji Mysłowice znajdował się słynny ,,trójkąt trzech cesarzy” czyli zetknięcie granic zaborów: pruskiego, austriackiego i rosyjskiego. Stacją graniczną, gdzie dokonywano rozrządu pociągów do Prus, Austrii i Rosji, były Maczki (obecnie Sosnowiec-Maczki).

W 1883 roku, 12 lat po zjednoczeniu Niemiec, prywatną Kolej Górnośląską przejęły władze państwowe. Pod koniec XIX wieku na całej długości linii wybudowano drugi tor. W 1922 roku, w związku z przyłączeniem części Górnego Śląska do Polski nastąpił podział tej trasy. Odcinek Wrocław-Świętochłowice (około 180 km) należał do Niemiec, odcinek Świętochłowice-Mysłowice (19 km) do naszego kraju. Stacją graniczną po stronie niemieckiej były Świętochłowice, po stronie polskiej - Królewska Huta (obecnie Chorzów-Batory).

W latach 1842-1936 stosowano trakcję parową, w latach 1936-1939: parową i spalinową. Motorowe pociągi ekspresowe wprowadzono niemal równocześnie w Polsce oraz w Niemczech, między 1936 a 1938 rokiem. Ekspresy niemieckie osiągały prędkość 160 km/h na trasie Bytom-Wrocław-Berlin, a polskie wagony motorowe: 130 km/h na trasie Katowice-Kraków. Jak na tamte czasy nie była to różnica duża, gdyż żaden pociąg na świecie nie jeździł szybciej niż 160 km/h. Po II wojnie światowej dawna Kolej Górnośląska w całości znalazła się na terenie państwa polskiego, natomiast w latach 1959-1961 została zelektryfikowana.

Nie sposób w krótkim artykule opisać całej Kolei Górnośląskiej. W związku z tym informacje szczegółowe będą dotyczyć najstarszego odcinka Wrocław-Oława-Opole, o długości 82 kilometrów. Trasa kolejowa Wrocław-Oława przebiega niemal w linii prostej, z łagodnymi łukami w pobliżu stacji Wrocław Brochów i Wrocław Główny. Od Oławy do Opola zakręty są nieco ostrzejsze (zwłaszcza w rejonie Brzegu), ale nie wpływa to znacząco na ograniczenie prędkości. Geometria torów jest dobra, a maksymalne wykorzystanie parametrów technicznych zależy w tym przypadku od właściwego utrzymania nawierzchni torowej.

Najstarsze pociągi osobowe poruszały się wolno, ale jak na ówczesne czasy prędkość i tak była zadowalająca. Alternatywą był bowiem jedynie transport konny. Według rozkładu jazdy z 1846 roku podróż z Wrocławia do Oławy trwała 62 minuty, co dawało średnią prędkość 26,1 km/h, przy prędkości maksymalnej nie przekraczającej 40 km/h. Większa prędkość była w tym czasie niemożliwa. Chodziło tutaj zarówno o niskie parametry techniczne lokomotyw parowych, jak też o tory kolejowe, wykonane z żeliwa. Szyny żeliwne były nietrwałe i łatwo pękały. Dopiero zastosowanie szyn stalowych pod koniec XIX wieku i udoskonalenie parowozów, umożliwiło zwiększenie prędkości maksymalnej do 100 km/h. Dzięki temu około 1900 roku pociągi pospieszne pokonywały odcinek Wrocław- Oława w ciągu 21 minut, ze średnią prędkością 77,1 km/h.

W latach trzydziestych XX wieku na kolejach niemieckich wprowadzono rozkładową prędkość 120 km/h dla pociągów w trakcji parowej. W tym właśnie czasie pobito rekord prędkości pociągu pospiesznego między Wrocławiem a Oławą. 27 kilometrowy odcinek był pokonywany w czasie 18 minut ze średnią prędkością 90 km/h i maksymalną 120 km/h. Wynik ten powtórzyły koleje polskie w latach 1995-1998: przy trakcji elektrycznej, ale go nie poprawiły. Odcinek Oława-Brzeg (15 km) pokonywano najszybciej w ciągu 10 minut ze średnią prędkością 90 km/h i maksymalną 120 km/h. Taki rezultat osiągnęły elektryczne pociągi pospieszne w latach 1995-1998 i sporadycznie- później. Rekord prędkości na odcinku Brzeg-Opole (40 km) został ustanowiony w 2010 roku: czas przejazdu wyniósł 23 minuty przy średniej szybkości 104,3 km/h i maksymalnej 120 km/h.

Rekord przejazdu pociągu ekspresowego na całej trasie Opole-Wrocław, bez postojów po drodze, pochodzi z 1938 roku. Należy on do niemieckiego pociągu motorowego ,,Latający Ślązak” (,,Fliegender Schlesier”) który kursował z Bytomia do Berlina. Był to skład zespolony, składający się z 3 wagonów. Dwa z nich: na początku i końcu składu- pełniły funkcję wagonów napędowych. Odcinek Wrocław-Opole (82 km) ,,Latający Ślązak” przejeżdżał ze średnią prędkością 126,1 km/h w ciągu 39 minut, przy prędkości maksymalnej 160 km/h.

Niestety, obecnie czas przejazdu jest gorszy, pomimo wyremontowania prawie całego odcinka i przywrócenia parametrów technicznych do 160 km/h. Tabor również jest inny, pociągi mają skład klasyczny: lokomotywa plus wagony. W rozkładzie jazdy PKP z lat 2010-2011 najszybszy pociąg, Euro City ,,Wawel”, pokonywał trasę Wrocław-Opole (także bez postojów) w ciągu 44 minut, co dawało średnią prędkość 111,8 km/h. Obecnie czas ten jeszcze się wydłużył: do 48 lub 49 minut, w zależności od pociągu (średnia prędkość odpowiednio 102,5 lub 100 km/h).

Przyczyna jest dość kuriozalna: w rejonie stacji Lipki (9 kilometrów na zachód od Brzegu) w 2010 roku ulewne deszcze podmyły nasyp ziemny, po którym przebiega torowisko. Ze względu na to wprowadzono stałe ograniczenie prędkości w Lipkach do 50 km/h. Do tej pory nasyp nie został wyremontowany, ma być to zrobione w najbliższym czasie, ale nie wiadomo dokładnie kiedy. Informacje na ten temat są sprzeczne. W najlepszym stanie technicznym jest 40- kilometrowy odcinek z Opola do Brzegu, gdzie przez 35 kilometrów pociągi Euro City mogą jeździć z prędkością maksymalną 160 km/h - bez zwolnień.

Dariusz Dzionek

Bibliografia:

M. Jerczyński, S. Koziarski, 150 lat kolei na Śląsku, Opole 1992.
A. Massel, Szybkie połączenia kolejowe w Polsce- wczoraj i dziś, ,,Technika Transportu Szynowego” nr 5-6/2005, s. 38-49.
Rozkłady jazdy PKP z lat 1995-2011.
Źródła zdjęć: Modernizacja linii kolejowej E-30, www.skyscrapercity.com